ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ - ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ / ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ

Μεθοδολογικές προσεγγίσεις  -  Σχεδιασμός και υλοποίηση ενός προγράμματος Π.Ε.

Μάναλης Παντελής, Υπεύθυνος Π.Ε. Δ/νσης Β/θμιας Εκ/σης Πειραιά

Η παιδαγωγική στην οποία παραμένει σταθερή από την αρχή η Π.Ε. είναι αυτή της βιωματικής προσέγγισης και ενεργητικής μάθησης. Η μάθηση που στηρίζεται στην εμπειρία και το βίωμα είναι πιο αποτελεσματική, γιατί πρόκειται για αγωγή που γίνεται μέσω αυτών που κάνουν τα ίδια τα παιδιά. Έτσι, διευκολύνεται η μάθηση και οι πληροφορίες αποκτώνται ευκολότερα, ενισχύεται η ευνοϊκή διάθεση των μαθητών, αποκτούν δηλαδή θετικές στάσεις α) προς το σχολείο, β) προς τη μάθηση, γ) προς το αντικείμενο που μελετούν και τα άτομα αποκτούν περισσότερες ικανότητες και δεξιότητες (Τρικαλίτη - Παλαιοπούλου, 1999).

Γενική μεθοδολογική προσέγγιση βιωματικής και ενεργητικής μάθησης, που έχει επικρατήσει στο σχεδιασμό και υλοποίηση ενός προγράμματος Π.Ε. στη χώρα μας, είναι η μέθοδος Project. Η μέθοδος αυτή, όπως και η μέθοδος Επίλυσης προβλήματος (Problem solving), είναι ολοκληρωμένη διδακτική πρόταση, που αναφέρεται στα βασικά μεθοδολογικά σημεία της διδακτικής πράξης χωρίς να περιγράφει λεπτούς διδακτικούς χειρισμούς. Λειτουργεί ως ομπρέλα, κάτω από την οποία έχουν θέση ειδικότερες διδακτικές στρατηγικές ή διδακτικές τεχνικές, όπως η μελέτη στο πεδίο (Field Study), η συζήτηση σε ομάδες (group discussion), η συζήτηση στην τάξη, η δομημένη συζήτηση (Debate), η πειραματική μέθοδος – κατασκευές, η μελέτη χαρακτηριστικής περίπτωσης (Case Study), το περιβαλλοντικό μονοπάτι (Environmental trail), η χαρτογράφηση εννοιών (Concept Mapping), ο καταιγισμός ιδεών ή ιδεοθύελλα (Brain Storming), η σφυγμομέτρηση ή Επισκόπηση απόψεων (Survey research ή Survey work), η βιβλιογραφική έρευνα (Library Research), παιχνίδια ρόλων (Role Playing) – Δραματοποίηση, παιχνίδια προσομοίωσης (simulation games), παιχνίδια σε ανοιχτό χώρο (outdoor games), Καλλιτεχνική έκφραση (ζωγραφική, κολλάζ  κ.ά.).

α) Τι είναι η Μέθοδος Project;

Είναι ένας τρόπος ομαδικής διδασκαλίας στην οποία συμμετέχουν αποφασιστικά εκπαιδευτικοί και παιδιά, ενώ η ίδια η διδασκαλία σχεδιάζεται, διαμορφώνεται και επιτελείται από όλους/ες που συμμετέχουν σ’ αυτή. Σύμφωνα με τον Καρλ Φρέυ είναι μια ανοιχτή διαδικασία μάθησης, τα όρια και οι δυνατότητές της δεν είναι αυστηρά καθορισμένα, εξελίσσεται ανάλογα με την κατάσταση και τα ενδιαφέροντα των συμμετεχόντων. Με πιο απλά λόγια, ένα project είναι ο σχεδιασμός και η ολοκλήρωση ενός συγκεκριμένου έργου (π.χ. εξοικονόμηση ενέργειας στο σπίτι, στο σχολείο, ο σχεδιασμός και η έκδοση φυλλαδίου για τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, η κατασκευή ενός ηλιακού ποδηλάτου κ.ά.)

Η εφαρμογή του projectπροϋποθέτει την εργασία των μαθητών σε ομάδες και την ενεργό συμμετοχή τους σε όλη την πορεία του σχεδιασμού και της υλοποίησης του έργου. Η επαφή με την κοινωνία είναι συνεχής και ιδιαίτερα με τα πρόσωπα και τις κοινωνικές ομάδες που εμπλέκονται στο περιβαλλοντικό ζήτημα που αποτελεί θέμα του project.

Το Project λέγεται και σχέδιο εργασίας ή μέθοδος βιωμάτων, ή πρόγραμμα δράσης, ή απλά πρόγραμμα. Ο όρος «πρόγραμμα Π.Ε.» είναι ταυτόσημος με το Project.

Ιστορικά οι ρίζες της μεθόδου Project εντοπίζονται σε εκπαιδευτικές κινήσεις που αναπτύχθηκαν στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα. Το γενικότερο εκπαιδευτικό πρότυπο κάτω από το οποίο στεγάζονται αυτές οι εκπαιδευτικές κινήσεις είναι η Νέα Αγωγή, της οποίας κεντρικό χαρακτηριστικό είναι ο μαθητοκεντρισμός με κυριότερους εκπροσώπους τους:

• Claparede,   «η αγωγή πρέπει να στηρίζεται στα ενδιαφέροντα των παιδιών»,
• J. Dewey,  «μάθηση μέσα από την πράξη» (learning by doing),
• O. Decroly,  «το σχολείο από τη ζωή για τη ζωή»,
• M. Montessori, με τη φροντίδα της για ένα περιβάλλον ρυθμισμένο από τους μεγάλους, αλλά όπου τα παιδιά πειραματίζονται, ερευνούν και μαθαίνουν μόνα τους,
• C. Freinet, A. Neill, P. Freire, S. Papert, Α. Δελμούζο κ.ά.

Το κύριο επιχείρημα των παιδαγωγών που επεξεργάστηκαν και πρότειναν τη μέθοδο αυτή είναι «να πάψει το σχολείο να αποτελεί έναν περιχαρακωμένο χώρο αποκομμένο από τη ζωή».

β) Πλεονεκτήματα της μεθόδου Project

• Αγγίζει τα ενδιαφέροντα των μαθητών.
• Εμπλέκει άμεσα τους μαθητές στις διαδικασίες απόκτησης και επεξεργασίας των πληροφοριών.
• Δίνει ευκαιρία στους μαθητές να αποκτούν εμπειρίες από πρώτο χέρι και να εμπλέκονται και συναισθηματικά με τα ζητήματα που εξετάζουν.
• Δίνει πολλές δυνατότητες για την ανάπτυξη ποικίλων ικανοτήτων, δεξιοτήτων
• Δίνει τη δυνατότητα για την παραγωγή αυθεντικού έργου από τους μαθητές.
• Ευνοεί την ανάπτυξη καλύτερων σχέσεων ανάμεσα στους εκπαιδευτικούς και τους μαθητές.

γ) Τι πρέπει να προσέχει ο εκπαιδευτικός:

• Υποδεικνύει πηγές από όπου τα παιδιά θα μπορούσαν να λύσουν τις απορίες τους
• Δεν δίνει λύσεις στα παιδιά αλλά τα βοηθάει να τις ανακαλύψουν μόνα τους
• Είναι στη διάθεση των ομάδων δουλειά και του κάθε μαθητή προσωπικά
• Παρακολουθεί από κοντά την έρευνα και τις δραστηριότητές τους και υπενθυμίζει, αν χρειαστεί, ορισμένους κανόνες, ώστε η πορεία της δουλειάς να είναι μέσα στα πλαίσια
• Βοηθά στην καλύτερη επεξεργασία και διατύπωση
• Ενημερώνεται για τις σχέσεις, μέσα στις ομάδες και τις μεταξύ τους ανταλλαγές
• Διευκολύνει τη συνεργασία με τους ειδικούς και τις υπηρεσίες και προτρέπει τους μαθητές να εξοικειώνονται σε τέτοιες επαφές, ώστε να αισθάνονται υπεύθυνοι και ανεξάρτητοι

δ) Στάδια υλοποίησης ενός προγράμματος Π.Ε.

Κατά τη μέθοδο Project ακολουθείται σε γενικές γραμμές η εξής πορεία:

Πίνακας 1. Τα βήματα ενός προγράμματος (project), συνοπτικά

Προκατακτικές ενέργειες

(Ενημέρωση – Δημιουργία ενδιαφέροντος – Ευαισθητοποίηση)

Η ευαισθητοποίηση στοχεύει στην δημιουργία προϋποθέσεων για διάλογο με τα παγκόσμια περιβαλλοντικά προβλήματα αλλά κυρίως με την καθημερινή πραγματικότητα του χώρου ζωής των μαθητών.

Οι απόψεις, οι σκέψεις, τα ερωτήματα, εξάπτουν τη περιέργεια και οδηγούν στην επιθυμία για έρευνα.

Έκθεση φωτογραφιών, προβολή διαφανειών, κατάλληλα επιλεγμένα κείμενα, διεγείρουν το συναίσθημα. Έτσι η Π.Ο. προετοιμάζεται ολόπλευρα ώστε να ακολουθήσουν τα επόμενα στάδια αβίαστα.

• Ενημέρωση του διευθυντή του σχολείου και του συλλόγου διδασκόντων.
• Συγκρότηση παιδαγωγικής ομάδας. Στην Β/θμια Εκ/ση επιδιώκεται να μετέχουν εκπαιδευτικοί διαφορετικών ειδικοτήτων ώστε να υπάρχει δυνατότητα διεπιστημονικής προσέγγισης του θέματος.
• Πρόσκληση ενδιαφέροντος σε μαθητές. Συζήτηση – πρόκληση του ενδιαφέροντος των μαθητών για τα τοπικά και παγκόσμια περιβαλλοντικά προβλήματα και τα οφέλη που θα αποκομίσουν μέσα από την υλοποίηση δραστηριοτήτων.
• Συγκρότηση περιβαλλοντικής ομάδας.
• Ενημέρωση του Συλλόγου γονέων και κηδεμόνων. Ενημέρωση των γονέων των μαθητών της Περιβαλλοντικής Ομάδας.
• Παιδαγωγική συνεδρίαση στην οποία συντάσσεται πρακτικό με το οποίο ο Σύλλογος διδασκόντων αναθέτει την υλοποίηση του προγράμματος στην Παιδαγωγική Ομάδα. Στο πρακτικό πρέπει να αναφέρεται: η Παιδαγωγική Ομάδα, οι ώρες απασχόλησής τους (υπερωριακά ή συμπλήρωση ωραρίου), τίτλος του προγράμματος και ο αριθμός των μαθητών που θα συμμετέχουν.
• Υποβολή προγράμματος (συμπληρωμένη αίτηση - υπάρχει σχετικό έντυπο -, πρακτικό συλλόγου διδασκόντων, κατάσταση μαθητών περιβαλλοντικής ομάδας)
• Επιλογή χώρου εργασίας.

Στάδια υλοποίησης ενός προγράμματος Π.Ε.

1. Επιλογή του θέματος

Κριτήρια για την επιλογή ενός θέματος Π.Ε. είναι:

α) Να έχει σχέση με το άμεσο περιβάλλον των μαθητών (σχολείο, γειτονιά, συνοικία, πόλη), ώστε να εμπίπτει στα ενδιαφέροντα των μαθητών  και να δίνει δυνατότητα βιωματικής προσέγγισης. Η εγγύτητα του θέματος με τη ζωή άλλωστε, αποτελεί μια πρωταρχική παιδαγωγική αρχή μάθησης.

β) Να μπορεί να μελετηθεί σε σχέση με το διατιθέμενα μέσα, το διαθέσιμο χρόνο και τις αναγκαίες συνεργασίες.

Η επιλογή του θέματος γίνεται από τους μαθητές/τριες και την Παιδαγωγική ομάδα με τέτοιο τρόπο ώστε η τελική απόφαση να είναι συλλογική.

Ερέθισμα και αφορμή για να ασχοληθούμε με ένα θέμα μπορούμε να πάρουμε από:

• Ένα τοπικό περιβαλλοντικό πρόβλημα: Η έλλειψη πχ. πρασίνου στη συνοικία μας μπορεί να μας στρέψει να ασχοληθούμε με το θέμα «Το πράσινο στην πόλη μας». Η ακαταλληλότητα του πόσιμου νερού της περιοχής μας μπορεί να κεντρίσει το ενδιαφέρον μας για ενασχόληση με θέμα σχετικό με το νερό και την ύδρευση.
• Την επικαιρότητα,όπως καταγράφεται από τα Μ.Μ.Ε. (τηλεόραση, εφημερίδες, περιοδικά, κλπ.): Οι συχνές πλημμύρες π.χ. του Κηφισού μας βοηθάει να ασχοληθούμε με το θέμα «Φυσικές καταστροφές». Παρόμοια επίκαιρα γεγονότα είναι δυνατόν να μας στρέψουν ώστε να ασχοληθούμε με θέματα όπως «τα ρέματα», «η υποβάθμιση εδάφους του βουνού» κλπ.
• Ένα μάθημα: Οι χρήσεις της ηλιακής ενέργειας πχ. μέσα από το μάθημα της Φυσικής μας βοηθάει να ξεκινήσουμε ένα θέμα όπως «Οι ηλιακοί θερμοσίφωνες στην πόλη μας». Η γνωριμία μας με τους υγρότοπους μέσα από τα μαθήματα της Γεωγραφίας ή της Βιολογίας μας «ξυπνάει» να ασχοληθούμε με τη λίμνη της περιοχής μας.
• Μια διαδρομή: Ένας περίπατος που θα κάνουμε με τα παιδιά σε μια σχεδιασμένη από εμάς ή ελεύθερη διαδρομή μπορεί να μας δημιουργήσει την διάθεση να κάνουμε ένα πρόγραμμα όπως «Διαχείριση απορριμμάτων στην πόλη μας, στο σχολείο μας», «Τα νεοκλασικά κτίρια της περιοχής μας», κ.ά.

2. Καθορισμός των στόχων

 Εάν ξέρω που θέλω να πάω έχω περισσότερες πιθανότητες να φτάσω εκεί παρά εάν δεν γνωρίζω

 Οι στόχοι του προγράμματος πρέπει να ανταποκρίνονται στη φιλοσοφία και τους στόχους της Π.Ε. Σύμφωνα με αυτούς στοχεύουμε σε εκείνα τα στοιχεία που απευθύνονται σε όλες τις πλευρές της προσωπικότητας του ανθρώπου, στηνα) απόκτηση γνώσεων, β) δεξιοτήτων, γ)στην απόκτηση ή αλλαγή στάσεων και στην πρόκληση επιθυμητής συμπεριφοράς.

Είναι σημαντικό να καθορίζουμε τους στόχους που θέλουμε να πετύχουμε για να μη ξεφύγουμε από το θέμα μας. Είναι αναγκαίο επίσης οι στόχοι του προγράμματος να είναι συγκεκριμένοι, έτσι ώστε να αποτελέσουν τους άξονες πάνω στους οποίους θα κινηθεί το πρόγραμμα. Χωρίς να ισχυριζόμαστε ότι αυτοί πρέπει να είναι πάση θυσία σταθεροί και αμετάβλητοι, είναι σημαντικό να τίθενται γιατί μας βοηθούν και σε κάτι άλλο: να αξιολογήσουμε τη δουλειά μας (Τρικαλίτη, Παλαιοπούλου, 1999). Παράλληλα να έχουμε στο νου μας την ολική σφαιρική προσέγγιση του θέματος που επιλέξαμε γι΄αυτό και οι στόχοι μας θα πρέπει να καλύπτουν το γνωστικό, ψυχοκινητικό και συναισθηματικό τομέα. Υπάρχουν σοβαρές ενστάσεις κατά πόσο οι κατηγοριοποιήσεις αυτές είναι απόλυτα διακριτές ή κατά πόσο υπάρχει αλληλοεπικάλυψη μεταξύ τους. Όμως πολλοί είναι εκείνοι που υποστηρίζουν ότι ακόμα και αν υπάρχουν κάποιες αμφισβητούμενες περιπτώσεις οι κατηγοριοποιήσεις αυτές δίνουν τη δυνατότητα να αναπτυχθούν ευέλικτα εργαλεία για την κατάστρωση των διδακτικών στόχων και την αξιολόγησή τους.

3. Σχεδιασμός της εργασίας και συγκρότηση ομάδων

Οι πηγές πληροφόρησης μπορεί να είναι:

• Φυσικά πρόσωπα: Ειδικοί επιστήμονες, εργαζόμενοι, απλοί άνθρωποι
• Φορείς: Τοπική και νομαρχιακή αυτοδιοίκηση, επιστημονικά και ερευνητικά ιδρύματα, σύλλογοι, περιβαλλοντικές οργανώσεις
• Γραπτές πηγές: βιβλία, έντυπα, εφημερίδες, φυλλάδια, περιοδικά, διαδίκτυο
• Το ίδιο το περιβάλλον

Στη φάση αυτή γίνεται ο χωρισμός του θέματος που επιλέξαμε σε θεματικές ενότητες, συγκροτούνται οι ομάδες, καθορίζονται οι επιμέρους στόχοι, προσδιορίζονται οι πηγές πληροφόρησης, σχεδιάζονται οι δραστηριότητες ανάλογα με το θέμα και τους στόχους που έχουμε θέσει και γίνεται η κατάστρωση χρονοδιαγράμματος. Η μαθητική ομάδα αποτελεί τη βασική λειτουργική μονάδα ενός προγράμματος Π.Ε.. Μέσα από την ομαδική εργασία επικοινωνούμε καλύτερα, συνεργαζόμαστε από κοινού για να αντιμετωπίσουμε τα προβλήματα, ανταλλάσσουμε απόψεις, αισθανόμαστε συνυπεύθυνοι και από κοινού δίνουμε λύσεις σε διάφορα προβλήματα, γνωρίζουμε καλύτερα τον εαυτό μας και τους άλλους.

4. Κατάστρωση χρονοδιαγράμματος

Γίνεται ο προγραμματισμός των μετακινήσεων, των συναντήσεων με ειδικούς και γενικότερα των δραστηριοτήτων που θα αναπτυχθούν.

5. Εκτέλεση των δραστηριοτήτων – Αλληλοενημέρωση ομάδων

Οι δραστηριότητες που θα υλοποιήσουμε, ώστε να φτάσουμε στην επίτευξη των στόχων που έχουμε θέσει, έχουν σχεδιαστεί με βάση τις παιδαγωγικές προσεγγίσεις και διδακτικές τεχνικές που χρησιμοποιεί η Π.Ε. Μελέτη στο πεδίο

• Πειράματα
• Κατασκευές
• Συζήτηση στην ομάδα
• Σφυγμομέτρηση ή επισκόπηση απόψεων (συνεντεύξεις- ερωτηματολόγια)
• Παιχνίδια (ρόλων, προσομοίωσης, σε ανοιχτό χώρο, γνωστικά)
• Διαλέξεις
• Καλλιτεχνική έκφραση (κολάζ, ζωγραφική, δραματοποίηση)
• Βιβλιογραφική έρευνα κ.ά.

Η Π.Ε. έχει τη δυνατότητα να χρησιμοποιεί ποικιλία μέσων και μεθόδων με συνέπεια το πρόγραμμά μας να γίνεται πιο ελκυστικό στους μαθητές.

Κατά την αλληλοενημέρωση γίνεται: ανταλλαγή και επεξεργασία των πληροφοριών που συλλέχθηκαν, ανταλλαγή εμπειριών και βιωμάτων που αποκτήθηκαν, επεξεργασία των αποκτηθέντων γνώσεων.

6. Σύνθεση των επιμέρους εργασιών

Στη φάση αυτή γίνεται συγκέντρωση και επεξεργασία όλων των πληροφοριών (κείμενα, χάρτες, φωτογραφίες, διαφάνειες, σχέδια, δημοσιεύσεις, κ.ά.). Πιο συγκεκριμένα γίνεται: απομαγνητοφώνηση των συνεντεύξεων, επεξεργασία των ερωτηματολόγιων ή των συνεντεύξεων, οργάνωση των στοιχείων που συγκεντρώθηκαν σε πίνακες, διαγράμματα, χάρτες κ.ά., συγγραφή των τελικών κειμένων, διατύπωση  συμπερασμάτων, καταγραφή προτάσεων, οργάνωση έκθεσης του οπτικού υλικού και σχεδιασμός κάποιων δράσεων, προετοιμασία για την παρουσίαση.

7. Παρουσίαση της εργασίας, δημοσιοποίηση, γνωστοποίηση  του  προγράμματος

Τρόποι δημοσιοποίησης

• Ανοικτή συζήτηση ή άλλες εκδηλώσεις
• Δημοσιεύσεις σε ΜΜΕ, μαθητικά έντυπα, δελτία τύπου, συνεντεύξεις
• Αναφορές σε ιστοσελίδες
• Εκδόσεις μικρών εντύπων - φυλλαδίων
• Ανάρτηση ανακοινώσεων - αφισών με τα αποτελέσματα του project και τις προτάσεις
• Αυτοκόλλητα με ευρηματικά συνθήματα σχετικά με το θέμα, κ.ά.

Η εργασία παρουσιάζεται στο σχολείο ή σε ευρύτερο κοινό στην τοπική κοινότητα. Η παρουσίαση περιλαμβάνει: γνωστικά στοιχεία (περιληπτικά), πηγές πληροφόρησης,  τον τρόπο που λειτούργησε η ομάδα, το ενδιαφέρον και το πνεύμα συνεργασίας που επέδειξαν τα μέλη της, τις δραστηριότητες και τις δράσεις της ομάδας, συμπεράσματα, προτάσεις. Να τονίσουμε ότι ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δίνεται στις δραστηριότητες και τις δράσεις της περιβαλλοντικής ομάδας.

Η παρουσίαση γίνεται με κείμενα, διαφάνειες, φωτογραφικό υλικό, κατασκευές, θεατρικό παιχνίδι, παιχνίδι ρόλων, μουσική, τραγούδια, δραματοποίηση κ.ά. έτσι, ώστε να είναι ελκυστική και να προκαλεί το ενδιαφέρον όσων την παρακολουθούν.

Η τελική παρουσίαση προσφέρει ευκαιρίες πολλαπλής έκφρασης, ενισχύει τη συνοχή της ομάδας, αναδεικνύει δεξιότητες και ταλέντα, τονώνει την αυτοεκτίμηση και την αυτοπεποίθηση της ομάδας, δημοσιοποιεί την εργασία, λειτουργεί σαν εργαλείο αξιολόγησης, ευαισθητοποιεί, ενημερώνει, προβληματίζει.

8. Αξιολόγηση

Γιατί αξιολογούμε;

• Για να διερευνήσουμε στόχους, μεθόδους, προοπτικές
• Για να σχεδιάσουμε την μελλοντική πορεία των προγραμμάτων μας
• Για να βελτιώσουμε και να ανανεώσουμε την παιδαγωγική διαδικασία
• Για να βελτιώσουμε το μέλλον του θεσμού της Π.Ε.

Η αξιολόγηση γίνεται στην αρχή, στη διάρκεια και στο τέλος του προγράμματος (αρχική, διαμορφωτική, τελική). Αξιολογούμε το βαθμό της επίτευξης των στόχων του προγράμματος, το επίπεδο σχεδιασμού, οργάνωσης και εφαρμογής του προγράμματος, το βαθμό συμμετοχής των μαθητών στις εργασίες του προγράμματος, την αποτελεσματικότητα των μεθόδων που εφαρμόστηκαν, το επίπεδο επικοινωνίας, συνεργασίας και ανάπτυξης ομαδικού πνεύματος.

Η αξιολόγηση γίνεται με:

• Συζητήσεις στις οποίες κατατίθεται η εμπειρία των μαθητών και ό,τι αποκόμισαν από την υλοποίηση του προγράμματος.
• Ερωτηματολόγια γνώσεων, γνώμης και στάσεων.
• Παρατήρηση της συμπεριφοράς των μαθητών.
• Την παρουσίαση της εργασίας
• Με κατάλογο κριτηρίων για πιθανή ανάληψη κοινωνικής δράσης, πχ. δημιουργία ομάδων δράσης υπέρ του περιβάλλοντος, δημιουργία συλλόγων περιβαλλοντικών / πολιτιστικών κ.ά.

Βιβλιογραφία:

1. Αγγελίδου Ε., Βασιλοπούλου Μ., (1999), «Το ενεργειακό ζήτημα -  Το εκπαιδευτικό υλικό και η χρήση του», επιμέλεια Φλογαΐτη Ε. - Βασάλα Π., Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.
2. Γεωργόπουλος Α. - Τσαλίκη Β., (1993), «Περιβαλλοντική εκπαίδευση αρχές - φιλοσοφία - μεθοδολογία - παιχνίδια και ασκήσεις», Gutenberg, Αθήνα.
3. Καλαϊτζίδης Δ. - Ουζούνης Κ., (2000), «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση: Θεωρία και Πράξη», Σπανίδης, Ξάνθη.
4. Κοσμίδης Π. (2000), «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση», Δ/νση Β/θμιας Εκ/σης Αν. Αττικής, Αθήνα.
5. Τρικαλίτη Α. & Παλαιοπούλου - Σταθοπούλου Ρ., (1999), «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση για Βιώσιμες Πόλεις», Εκπαιδευτικό υλικό, Ελληνική Εταιρεία για την Προστασία του Περιβάλλοντος και της Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Αθήνα.
6. Φλογαΐτη Ε. (1993), «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση», Ελληνικές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις, Αθήνα.
7. Φλογαϊτη Ε., 2006). «Εκπαίδευση για το περιβάλλον και την αειφορία», Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.