Αλησμόνητες Πατρίδες: Ιστορικές, Πολιτικές
και Πολιτισμικές Προεκτάσεις της Μικρασιατικής Καταστροφής
Αφιερωματικό – Επιστημονικό Συνέδριο
Πειραιάς, 19-20/2/2024
Με μεγάλη επιτυχία και αυξημένη συμμετοχή πραγματοποιήθηκε το Συνέδριο «Αλησμόνητες Πατρίδες: Ιστορικές, Πολιτισμικές και Πολιτικές Προεκτάσεις της Μικρασιατικής Καταστροφής», στις 19 και 20 Φεβρουαρίου 2024, στο Μέγαρο του Πειραϊκού Συνδέσμου. Ήταν μία διοργάνωση της Διεύθυνσης Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Πειραιά, με τη συνεργασία του Τομέα Νεοελληνικής Φιλολογίας του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και τη συμβολή της Ιεράς Μητροπόλεως Πειραιώς. Στο Συνέδριο συμμετείχαν ως εισηγητές ακαδημαϊκοί από τους χώρους των Πολιτικών Επιστημών και Διεθνών Σχέσεων, της Φιλολογίας, της Ιστορίας και της Θεολογίας, τιμώντας το διήμερο μελέτης της Μικρασιατικής Καταστροφής.
Χαιρετισμό έστειλε η Υπουργός Εργασίας, κα Δόμνα Μιχαηλίδου, η οποία τόνισε τις μικρασιατικές της ρίζες και τη στήριξή της. Επίσης η Αντιπεριφερειάρχης Πειραιώς, κα Σταυρούλα Αντωνάκου απέστειλε χαιρετισμό τονίζοντας την σημασία των Μικρασιατικών στην πολιτιστική και οικονομική ζωή του Πειραιά.
Την εκδήλωση τίμησαν με την παρουσία τους, απευθύνοντας χαιρετισμό στο κοινό ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Πειραιώς, κος Σεραφείμ, ο πρώην Υφ. Παιδείας, Βουλευτής και Καθηγητής Διεθνών Σχέσεων, κος Άγγελος Συρίγος, ο εκπρόσωπος του Διευθυντή του Τομέα Νεοελληνικής Φιλολογίας του Ε.Κ.Π.Α., Αναπληρωτής Καθηγητής κος Θανάσης Αγάθος, ο Διευθυντής της Δ.Ε. Πειραιά, κος Διονύσιος Αναστασόπουλος, η Διευθύντρια της Π.Ε. Πειραιά, κα Αθανασία Μεϊντάση, ο Πρόεδρος του Πειραϊκού Συνδέσμου, κος Ευάγγελος Καρλάφτης και η Πρόεδρος της Σχολικής Επιτροπής Δ.Ε. του Δήμου Πειραιά, κα Δέσποινα Αρβανίτου.
Στην έναρξη του Συνεδρίου εκφωνήθηκε εισαγωγική ομιλία με τίτλο: «Η μακραίωνη παρουσία του Ελληνισμού στον Μικρασιατικό χώρο». Στη συνέχεια, ακολούθησαν εισηγήσεις που είχαν ως αντικείμενο την πολύπλευρη μελέτη του σημαντικότατου, για το νέο ελληνικό κράτος, γεγονότος της Μικρασιατικής καταστροφής. Στην πρώτη συνεδρία ετέθη το ζήτημα της επίλυσης, της τρόπον τινά συμβιβαστικής επίλυσης της Μικρασιατικής Καταστροφής και της ανταλλαγής περιουσιών. Τοποθετήθηκε σε μια εθνοτική βάση το ζήτημα της καταγωγικής και της θρησκευτικής ταυτότητας. Η Μικρασιατική Καταστροφή διδάσκει ακόμα, κάτι που εκφράστηκε υπό τη μορφή αλληλεπίδρασης μεταξύ Καθηγητών Πανεπιστημίου και μαθητών/τριών Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. Οι δυο επόμενες συνεδρίες αφορούσαν στη μελέτη της παραγόμενης από την ιστορική συγκυρία καλλιτεχνικής έκφρασης στα έργα των Βαλτινού, Σεφέρη, Καζαντζάκη και άλλων. Φιλόλογοι διερεύνησαν ζητήματα προβολής του προσφυγικού ζητήματος και της μνήμης της Καταστροφής στη Λογοτεχνία, αλλά και σε θεατρικό έργο του Αντώνη Παπαδόπουλου, το οποίο αναδείχθηκε στο εν λόγω Συνέδριο. Η πρώτη ημέρα εργασιών έκλεισε με την τέταρτη συνεδρία και την παρουσίαση των προσφύγων τρίτης γενιάς, των δράσεων και των αγώνων τους για την επιβίωση της μνήμης των τόπων τους.
Κατά τη δεύτερη ημέρα των εργασιών του συνεδρίου, παρουσιάστηκε μια σύντομη ιστορική ανασκόπηση των διπλωματικών και στρατιωτικών εξελίξεων από το Κίνημα στο Γουδί και την καθοριστική έλευση του Ελευθερίου Βενιζέλου στην πολιτική ζωή του ελληνικού κράτους (1909) μέχρι και την ήττα του στις μοιραίες εκλογές του Νοεμβρίου του 1922 και αναδείχθηκαν οι ευθύνες των Μεγάλων Δυνάμεων και των Αντιβενιζελικών υπό τον βασιλιά Κωνσταντίνο, τόσο γενικά για τη Μικρασιατική Καταστροφή όσο και ειδικά για τη Γενοκτονία των Ποντίων και των Αρμενίων. Ακολούθως, διευκρινίστηκαν οι ιστορικοί όροι «Οθωμανοί», «Τούρκοι» και «Τσέτες», εξηγήθηκε ο εμφύλιος πόλεμος των Τούρκων την περίοδο 1919-1923 μεταξύ κεμαλικών στρατιωτών (οι οποίοι νίκησαν και ίδρυσαν το τουρκικό κράτος) και σουλτανικών στρατιωτών (οι οποίοι συμμάχησαν με την Αντάντ και με τους Έλληνες και ηττήθηκαν) και, τέλος, αναφέρθηκε μια αξιοσημείωτη άμεση μαρτυρία για τη φριχτή και μαρτυρική θανάτωση του ηρωικού Μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσοστόμου από εξισλαμισμένους και εκδιωγμένους Τουρκοκρητικούς Γενίτσαρους και από Κούρδους Τσέτες, τον Σεπτέμβριο του 1922. Στην τελευταία εισήγηση της πέμπτης συνεδρίας, παρουσιάστηκε η εθνική συμβολή τριών θρησκευτικών αρχόντων - του Αγίου Ευθυμίου Ζήλωνος στον Πόντο, του Γρηγορίου Κυδωνιών στο Αϊβαλί και του Μητροπολίτη Χρυσοστόμου στη Σμύρνη - που αρνήθηκαν να εγκαταλείψουν τη Μικρά Ασία, που θυσιάστηκαν για το ποίμνιό τους και για τους οποίους, μετά από πολλά χρόνια, έγινε η αγιοκατάταξή τους.
Εν συνεχεία, στην έκτη συνεδρία, περιγράφηκε αναλυτικά η οργάνωση όλων των ειδών σχολείων και σχολών που λειτούργησαν σε ολόκληρο τον Μικρασιατικό Ελληνισμό, ξεκινώντας από τα εκπαιδευτικά προνόμια που έλαβε το 1453 ο Πατριάρχης Γεννάδιος από τον σουλτάνο Μωάμεθ και φτάνοντας μέχρι και την περίφημη Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης. Κατόπιν, εξιστορήθηκε η τραγική τύχη των Ευαγών Ιδρυμάτων («Βακουφίων») της Ελληνορθόδοξης Κοινότητας της Πόλης μέσα στο γενικότερο πλαίσιο του αφανισμού του Ελληνισμού της Ανατολής και ειδικά του αφελληνισμού της Κωνσταντινούπολης από τη Συνθήκη της Λοζάνης (1923) μέχρι και σήμερα, αποδεικνύοντας τη σχετική διαχρονική αδιαφορία των ελληνικών κυβερνήσεων. Έπειτα, έγινε αναφορά στις διπλωματικές ζυμώσεις που σημειώθηκαν στις τρεις επιτροπές της συνδιάσκεψης της Λοζάνης και στη σχετική στάση των Χριστιανικών Εκκλησιών απέναντι στο ζήτημα της απομάκρυνσης του Οικουμενικού Πατριαρχείου από την Κωνσταντινούπολη, που έθεσαν οι Τούρκοι, τονίζοντας την ουσιαστική πολιτική στήριξη της Αγγλικανικής και της Αμερικανικής Εκκλησίας στην παραμονή του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην Πόλη, την ηθική μόνο στήριξη των άλλων Ορθόδοξων Εκκλησιών και την αδιαφορία της Ρωμαιοκαθολικής και Βουλγαρικής εκκλησίας.
Τέλος, στην έβδομη συνεδρία, συζητήθηκε το πώς η ζωγραφική τέχνη εξέλαβε και απέδωσε το μικρασιατικό δράμα και παρουσιάστηκαν, κυρίως, σχετικοί πρωτοποριακοί πίνακες του Αϊβαλιώτη λογοτέχνη και ζωγράφου Φώτη Κόντογλου, αλλά και πίνακες άλλων σπουδαίων ζωγράφων, όπως του Σπ. Παπαλουκά, του Γ. Προκοπίου και του Γ. Γουναρόπουλου. Στη συνέχεια, ερμηνεύθηκε η σημερινή αμφίθυμη - θετική, αλλά κυρίως αρνητική - και αντιφατική στάση των Ελλήνων απέναντι στους πρόσφυγες και τους μετανάστες, ως αποτέλεσμα ενόχλησης και έλλειψης ενσυναίσθησης. Τέλος, υποστηρίχθηκε η άποψη και συνάμα το παράπονο ότι οι γηγενείς υποδέχθηκαν και αποκατέστησαν, αλλά ποτέ δεν αποδέχθηκαν τους Μικρασιάτες πρόσφυγες. Εξάλλου, υπήρξε και ανταγωνισμός αυτοχθόνων και προσφύγων Ελλήνων ακόμα και στο πολιτισμικό πεδίο, αναδεικνύοντας ειδικά χαρακτηριστικά της μικρασιατικής πολιτισμικής ταυτότητας στον αντικριστό χορό και στο αντιφωνικό τραγούδι των προσφύγων του Πόντου, της Σμύρνης και της Καππαδοκίας, ως στοιχεία καθαρής εσωτερικότητας και άμεσης επικοινωνίας.
Άξια αναφοράς ήταν, όπως αναφέρθηκε, η παρουσία και η συμμετοχή στο συνέδριο των Μικρασιατών προσφύγων τρίτης γενιάς, οι οποίοι, με πολύ προσωπικό ύφος κατέθεσαν τη μαρτυρία τους για τις πατρίδες τους, ενώ η παράκληση αυτές «να ονομάζονται αλησμόνητες και όχι χαμένες» προκάλεσε συγκίνηση στο ακροατήριο. Αξιοσημείωτη υπήρξε η προσέλευση μαθητών/τριών, οι οποίοι/ες έδειξαν ενδιαφέρον για το αντικείμενο μελέτης του συνεδρίου, ενώ η αλληλεπίδραση που είχαν με τον κο Άγγελο Συρίγο, πρόβαλε την ελπίδα που μπορεί καθένας να έχει για την επιβίωση της μνήμης των τόπων της Μικράς Ασίας.
Στο πρόσωπο τους αναγνωρίζουμε τη ζωντανή ελπίδα για την επιβίωση της «μνήμης μιας μεγάλης ευτυχίας», της μνήμης των πατρίδων και των ριζών των Μικρασιατών Προσφύγων. Συγκινητική ήταν και η σύμπραξη του σπουδαίου ερμηνευτή κου Βασίλη Λέκκα με μαθητές και μαθήτριες του Μουσικού Σχολείου Πειραιά – με τη μουσική διδασκαλία του κου Θεόδωρου Μούρτου - ερμηνεύοντας τραγούδια του πόνου για την Καταστροφή και την προσφυγιά. Αξιοσημείωτη υπήρξε, επίσης, και η συμμετοχή της χορευτικής ομάδας εκπαιδευτικών υπό την καθοδήγηση του χοροδιδασκάλου, κου Ηλία Λασκαρίδη, η οποία παρουσίασε παραδοσιακούς χορούς των Αλησμόνητων πατρίδων, με τη συνοδεία ζωντανής μουσικής και τραγουδιού. Σημαντική υπήρξε η συνεισφορά Συλλόγων Μικρασιατών, οι οποίοι δημιούργησαν με τα κειμήλια που παραχώρησαν, μία αξιοθαύμαστη έκθεση ενθυμημάτων της ζωής στην Ίμβρο, στην Καππαδοκία, στην Κωνσταντινούπολη, στη Σμύρνη, την οποία θαύμασαν μικροί και μεγάλοι.
Επιπλέον, Σύλλογοι και Ζαχαροπλαστεία προσέφεραν πολίτικα εδέσματα, αλμυρά και γλυκά, τα οποία γεύτηκαν οι παρευρισκόμενοι/ες. Ό,τι, ωστόσο, πρέπει να μείνει, ως καταστάλαγμα του διήμερου Αφιερωματικού Συνεδρίου μελέτης της Μικρασιατικής Καταστροφής, είναι ακριβώς η γνώση και η ενδυνάμωση της μνήμης. Η Μικρασιατική Καταστροφή, η φωτιά που έκαιγε ακόμα και τη θάλασσα της Σμύρνης, δεν απανθράκωσε την ανάμνηση, δεν εξαέρωσε την ελπίδα. Συντροφικά και αλληλέγγυα οι Μικρασιάτες έφθασαν στην κοιτίδα, την Ελλάδα, μία alma mater, που άνοιγε κάθε στιγμή την αγκαλιά της και δεχόταν τον πόνο και την ελπίδα στα χώματά της, που αντιλαμβανόταν τη σημασία της προσφοράς στον κατατρεγμένο, την υψηλή τιμή να αφουγκράζεσαι την αγωνία και τον φόβο και να τα μετουσιώνεις σε αγώνα, για να γίνει το ακατόρθωτο δυνατό. Σε αυτό το διήμερο, τα συμπεράσματα ήταν ποικίλα. Ένα, όμως, στέκει και λάμπει: η Ανθρωπιά.